Nynorsk – grammatikk

Minigrammatikk

Den 1. august 2012 vart det innført ei ny rettskriving av nynorsk. Målet med den nye rettskrivinga er

• Å fjerne forskjellen mellom hovudform og klammeform. Dette vart gjort i bokmål i 2005. Det inneber at alle former du finn i ordlista, er likestilte.
• Å få færre valfrie former i nynorsken. Det inneber at enkelte bøyingsformer og skrivemåtar no ikkje lengre er tilletne.

Svært mange nynorskbrukarar vil merke lite til endringane i rettskrivinga, men mange vil måtte endre skrivemåten på nokre enkeltord. For å lykkast med nynorsk, må ordboka di ikkje vera eldre enn frå 2012.

I denne framstillinga vel vi å forenkle grammatikken, vi konsentrerer oss om hovudreglane. Det betyr at det kan finnast andre tilletne bøyingar enn dei du finn her. Bøyingar og fenomen som er felles for nynorsk og bokmål, er mindre beskrive i denne framstillinga.

Setningsbygging

I ein del tilfelle er det forskjellar i setningsoppbygginga mellom nynorsk og bokmål. Her får du ein oversikt over grammatiske fenomen der ein i bokmål kan velje andre måtar å forme setningane på enn ein kan i nynorsk. Men det er verd å merke se at alle desse formuleringane er like korrekte på bokmål som på nynorsk, og ofte vil ein få ei betre språkføring også på bokmål om ein vel å bygge setninga på same måte som i nynorsk.

Dobbel bestemming

På nynorsk brukar ein alltid dobbel bestemming, medan ein på bokmål kan velje enkel bestemming. Det betyr at ein på nynorsk brukar den bestemde forma av substantivet også når det står eit determinativ framfor:

nynorsk	bokmål
dei siste dagane	de siste dager (pil her mellom dei/ de og omgrepet determinativ)
denne saka	denne sak

Etterstilt eigedomsord

På nynorsk set ein eigedomsorda etter substantivet, medan ein på bokmål kan velje å setje det framføre substantivet:

nynorsk	bokmål
huset vårt	vårt hus
mannen min	min mann

Legg merke til at vi også her brukar den bestemte forma av substantivet i nynorsk.

Passiv

I nynorsk lagar ein passiv ved å kombinere hjelpeverbet bli eller verte med perfektum partisipp av verbet:

nynorsk	bokmål
Hendinga blir (vert) etterforska av politiet.	Hendelsen etterforskes av politiet.

Dersom setninga inneheld eit modalt hjelpeverb (kan, vil, skal, må, bør), brukar ein st-forma av verbet:

Hendinga skal etterforskast av politiet.

Genitiv og genitivsuttrykk

Genitiv kan uttrykkjast på fleire måtar i nynorsk. Felles er at ein unngår -s-genitiv.

Ein kan bruke preposisjonsuttrykk:
nynorsk	bokmål
hekken til naboen	naboens hekk
brevet frå departementet	departementets brev
folket i bygda	bygdas folk

Ein kan bruke samansetningar:
klubblokala	klubbens lokaler
gruppedynamikken	gruppens dynamikk

Ein kan bruke ei leddsetning:
det arbeidet (som) skulen gjer	skolens arbeid

Ein kan også bruke sin-genitiv:
Jentene sine klede	Jentenes klær

Her skal ein vere forsiktig. Begrens det til uttrykk som omhandlar personar og eigarforhold. Vurder gjerne andre måtar fyrst.

Det finst også unntak då ein kan bruke s-genitiv:

Laust og fast samansette verb

Vi har mange eksempel på verb som er sett saman av to ledd, som i verba undersøkje, oppleve. Desse to verba er fast samansette, det vil seia at dei alltid blir skrivne saman og ikkje delt opp. Men det finst laust samansette verb som i nynorsk skal delast opp, medan dei same verba på bokmål kan skrivast i eitt:

nynorsk:	bokmål:
Det går fram av samanehengen.	Det fremgår av sammenhengen.
Forlaget gir ut mange bøker.	Forlaget utgir mange bøker.
Ho tok på seg oppgåva.	Hun påtok seg oppgaven.
Han kjende att tjuven.	Han gjenkjente tyven.

Substantiv

I ordlista: når du lurer på skrivemåten eller bøyingsforma til eit substantiv, må du slå opp på grunnforma. Heiter det månader eller månadar i fleirtal? Då må du slå opp på grunnforma, som er den forma du kan setja ein, ei eller eit framfor, i dette tilfellet månad. I ordlista finn du denne informasjonen. Merk at nokon ordlister berre oppgjev bøyingsendingane:

ubestemt form eintal	bestemt f. eintal	ubestemt f. fleirtall	besemt f. fleirtal
ein månad -	månaden -	månader/-ar -	månadene/-ane

Hankjønn

ein gut -	guten -	gutar -	gutane
ein låve	låven	låvar	låvane

Alle hankjønnsord har endinga -en i bestemt form eintal. Etter rettskrivinga av 2012 kan alle hankjønnsord ha endinga -ar og -ane i fleirtal.

Unntak:
nokre hankjønnsord har omlyd, fleire av desse har endinga -er og -ene:

ein bonde	bonden	bønder	bøndene
ein fot -	foten	føter	føtene
ein mann	mannen	menn	mennene
ein nagl	naglen	negler	neglene
ein son	sonen	søner	sønene

Merk også:

ein bror	broren	brør	brørne
ein far	faren	fedrar	fedrane
ein sko	skoen	skor	skorne
eller		sko	skoa

Nokre ord som endar på -el, -en, -er får samandraging i fleirtal

ein himmel	himmelen	himlar	himlane
ein vinter	vinteren	vintrar	vintrane

For den avanserte:
Dei følgjande hankjønnsorda kan også ha endinga -er, -ene:

• Ei gruppe einstava hankjønnsord, dei vanlegaste er: bekk, benk, flekk, gong, legg, sekk, vegg, gjest, sau, stad, ven(n)
• Ord som sluttar på trykklett -a: villa, sofa
• Ord som sluttar på -nad

Hokjønn

ei jente	jenta	jenter	jentene
ei dør	døra	dører	dørene

Alle hokjønnsord har endinga -a i bestemt for eintal. Etter rettskrivinga av 2012 kan nesten alle hokjønnsord også ha endingane -er og -ene i fleirtal.

Unntak:
hokjønnsord som endar på -ing skal framleis ha endinga -ar og -ane i fleirtal:

Merk også:
Nokre hokjønnsord har omlyd. Dette gjeld i stor grad dei same orda som i bokmål:

ei dotter	dottera	døtrer	døtrene
ei syster	systera	systrer	systrene

Nokre ord får samandraging også i eintal:

ei frøken -

frøkna

frøkner

frøknene

For den avanserte
Nokre ord kan framleis ha valfri form på -ar, -ane, dette er dei oftast brukte orda: elv, helg, myr, møy, reim, vik, ørn, øy.

Andre endringar etter 2012

• Tidlegare kunne enkelte hokjønnsord ha endinga -i i bestemt form eintal (ei sol – soli), men denne forma er no ikkje lenger tilleten.
• Tidlegare kunne enkelte hokjønnsord ha endinga -a i ubestemt eintal og -or, -one i fleirtal: (ei visa – visa – visor – visone). Desse bøyingsformene er ikkje lenger tilletne.

Inkjekjønnsord

eit hus -	huset	hus	husa
eit møte	møtet	møte	møta

Alle inkjekjønnsord har endinga -et i bestemt form eintal. I ubestemt form fleirtal er det inga ending, og i bestemt form fleirtal er endinga -a. Det er viktig å hugse at inkjekjønnsord som i grunnforma endar på -e (eit møte, eit menneske), ikkje har ending i ubestemt form fleirtal (fleire møte, fleire menneske).

Merk elles:
samandraging i bestemt form fleirtal av Inkjekjønnsord som endar på trykklett -el:

eit middel -

middelet

middel

midla

Endringar etter rettskrivinga av 2012

• Reglane for samandraging er forenkla, slik at fleire ord blir bøygde med fulle former og følgjer det normale bøyingsmønsteret for inkjekjønnsord.
• Tidlegare kunne enkelte inkjekjønnsord ha endinga -i i fleirtal: eit hus - alle husi). Denne forma er ikkje lenger tilleten.

For den avanserte:
Desse orda kan i tillegg ha endinga -a i ubestemt form eintal, og på -o i fleirtal:

eit auge / auga	auget	fleire augo	alle augo
eit hjarte / hjarta	hjartet	fleire hjarto	alle hjarto
eit øyre / øyra	øyret	fleire øyro	alle øyro

Ordet barn kan i fleirtal ha omlyd:

eit barn

barnet

fleire barn / born

alle barna / borna

Verb

I ordlista: Når du lurer på skrivemåten eller bøyingsforma til eit verb, må du slå opp i ordlista på grunnforma til verbet, dvs. infinitiven. Heiter det braut eller brøyt i preteritum? Det finn du ut ved å slå opp på ordet bryte. I ordlista vil du finne denne informasjonen. Merk at nokon ordlister berre oppgjev bøyingsendingane/ vokalendringane:

infinitiv	presens	preteritum	perfektum partisipp
å bryte -	bryt	braut	(har) brote

Svake verb

Dei aller fleste verb er svake. Det finst fire ulike klassar av svake verb:

1. A-verb

å danse	dansar	dansa	har dansa
å hoppe	hoppar	hoppa	har hoppa

A-verb har altså bøying med -a i alle former. Dei fleste svake verb er a-verb. Dersom du veit at preteritumsforma endar på -a, skal presensforma også ha -ar.

2. E-verb

å begynne	begynner	begynte	har begynt
å studere	studerer	studerte	har studert
å arbeide	arbeider	arbeidd	har arbeidd
å bygge	bygger	bygde	har bygt

E-verb har altså -er i presens, -te/-de preteritum og -t/-d i perfektum partisipp. Dersom du veit at verbet har -te/-de preteritum, skal det altså ha -er i presens.

• Korleis kan ein vite om eit verb er a-verb eller e-verb, altså om det skal ha -ar i presens eller -er i presens?
  Dei fleste norske dialektar har den same bøyinga som nynorsk her. Dersom du har ein annan dialekt enn normalisert austlandsk, kan du, når det gjeld a- og e-verb, i dei fleste tilfelle stole på at du kan skrive slik du snakkar. Dersom du snakkar bokmål, så hugs på at ein også kan bruke forma dansa i preteritum på bokmål.

• Korleis kan ein vite om det skal vera -te eller -de i preteritum av e-verb?
  E-verb med stamme som sluttar på ein vokal eller på -d, -g, eller -v skal ha endinga -de. Ord som har øy i rota skal også ha -de:

• Korleis kan ein vite om verbet skal ha –de eller –te i perfektum partisipp:
  • I dei fleste tilfelle er –de og –te likestilt.
  • Desse verba skal ha –te i perfektum partisipp:

3. J-verb

å telje	tel	talde	har telt
å spørje	spør	spurde	har spurt
å setja	set	sette	har sett

Desse verba har inga ending i presens. I preteritum har dei aller fleste verba –de. Dei som sluttar på ustemt konsonant (k, p, s, t) skal ha -te i preteritum. Hugs på at j-verba er ei lita gruppe verb.

4. Kortverb (svake verb med éi staving i infinitiv)

å tru	trur	trudde	har trudd
å nå	når	nådde	har nådd

Desse verba kan ha anten -dde eller -tte i preteritum, og -dd eller -tt i perfektum partisipp. Stammen av desse verba sluttar på vokal, og difor blir konsonanten i endinga dobbel.

Sterke verb

Sterke verb blir bøygde på ein annan måte enn dei svake: dei har inga ending i presens og preteritum. Dei «bøyer seg sjølv» utan hjelp av endingar. Bøyinga består difor av vokalendringar i rota av verbet. Denne vokalendringa kan koma i presens, preteritum eller perfektum, eller i alle tre tidene:

å lese -	les -	las -	har lese
å sove -	søv -	sov -	har sove
å brenne	brenn	brann	har brunne

Vokalvekslingane følgjer visse mønster, men desse kan vera vanskelege å sjå for eit utrena auge. Dei fleste dialektbrukarar vil kunne bruke former frå sitt eige talemål, men dette er ingen vasstett regel. Det beste er difor å lære seg bøyinga av dei viktigaste verba, akkurat slik ein gjer i framandspråksundervisninga i engelsk og tysk.

I perfektum partisipp av desse verba finn vi ei ending: -e.

Etter rettskrivinga av 2012 er -e den einaste tilletne forma (tidlegare var også -i mulig ending i perfektum partisipp, f.eks. lesi). Før 2012 var også endinga -er tilleten i presens (søver).

Verb som endar på -st

Nokre verb endar på -st i alle former. Desse kan vera sterke eller svake. Her er ei liste over nokre vanlege verb:

Sterk bøying, dvs. med vokalveksling:
å finnast -	finst -	fanst	har funnest
å trengast	trengst	trongst	har trungest
å trivast	trivst	treivst	har trivest

Svak bøying, dvs. får ein -d eller -t inn i endinga:
å høyrast	høyrest	høyrdest	har høyrst
å kjennast	kjennest	kjendest	har kjendest
å minnast	minnest	mintest	har minst
å møtast	møtest	møttest	har møtst
å spørjast	spørst	spurdest	har spurst
å synast	synest	syntest	har synst

Endring etter rettskrivinga av 2012
Tidlegare kunne desse formene også skrivast med berre -s. Det er ikkje tillete i den nye norma.

Samsvarsbøying

Nokre gonger bruker vi verbformer som adjektiv, altså for å beskrive eit substantiv:

Opphavet til denne forma er verbet å kome, som i perfektum partisipp heiter (har) kome. Ved hjelp av hjelpeverbet å vera (er) får ein fram den adjektiviske forma av verbet. Denne forma må bøyast når vi brukar ho som adjektiv. Ordet bok er hokjønn, og difor har vi endinga -n: komen.

Samsvarsbøying har vi etter verba vere, verte, bli.

Verbforma, som i dette tilfellet oppfører seg som eit adjektiv, skal bøyast etter kva for kjønn og tal substantivet har:

Hankjønn:	Drosjen er komen.
Hokjønn:	Boka er komen.
Inkjekjønn:	Flyttelasset er kome. (inkjekjønnsforma er lik perfektum partisippforma)
Fleirtal:	Dei er komne.

Sterke verb blir bøygde med desse endingane. Når verbet er sterkt, er det obligatorisk med samsvarsbøying.

Når verbet er svakt, kan ein velje sjølv om ein vil bruke samsvarsbøying eller ikkje:

	Uten samsvarsbøying	Med samsvarsbøying
Hankjønn	Problematikken er kjent.	Problematikken er kjend.
Hokjønn	Saka er kjent.	Saka er kjend.
Inkjekjønn	Resultatet er kjent.	Resultatet er kjent.
Fleirtal	Problema er kjent.	Problema er kjende.

For den avanserte:
Dersom du vel å bruke samsvarsbøying ved svake verb, må du hugse på at dei ulike svake verba blir bøygde avhengig av kva for form dei har i preteritum. Slå difor opp preteritumsforma om du er i tvil:

Kjønn	Preteritum på -de (dømde)	Preteritum på -te (reparerte)	Preteritum på -dde (kledde)	Preteritum på -a (kasta)
Hankjønn	han blir dømd	bilen er reparert	Guten blir kledd	Ballen er kasta
Hokjønn	ho blir dømd	boka er reparert	Jenta blir kledd	Boka er kasta
Inkjekjønn	det blir dømt	taket er repartert	Huset blir kledd (med sibirsk lerk)	Loddet er kasta	Fleirtal	dei blir dømde	bilane er reparerte	Studentane blir kledde (i kappe)	Ballane er kasta

• Ved a-verb (kaste) er det, som du ser, i praksis ikkje samsvarsbøying, ettersom formene fell saman med den vanlege perfektum partisipp-forma.
• e-verb som har preteritum på -te, har i praksis samsvarsbøying berre i fleirtal.

Adjektiv

Eit adjektiv beskriv eit substantiv, og difor skal det også ha bøying i samsvar med kjønn, tal og form på substantivet:

hankjønn	hokjønn	inkjekjønn	fleirtal
Ubunden form:
ein klok mann	den kloke kona	det kloke hovudet	fleire kloke hovud
Bunden form:
den kloke mannen	den kloke kona	det kloke hovudet	alle dei kloke hovuda

Adjektiv som endar på -en følgjer det same mønsteret, dette er nytt etter rettskrivinga av 2012:

ein open munn -	ei open dør	eit opent vindauge	fleire opne vindauge
Unntak:
ein liten gut	ei lita jente	eit lite hovud	fleire små barn
min eigen son	mi eiga dotter	mitt eige hus	mine eigne barn

Merk:
Adjektiv som endar på diftong, vokal eller vokal + -t, får -tt i inkjekjønn: eit greitt svar, eit blått hav, eit kvitt tørkle.

Endringar etter rettskrivinga av 2012

• Tidlegare kunne ein velje mellom formene -leg og -lig i ord som triveleg/trivelig. No er berre forma -leg (triveleg) tilleten.
• Tidlegare kunne ein velje mellom formene -ete/-et/-ut i ord som kosete/koset/kosut. No er berre forma -ete tilleten (kosete).

Komparasjon/gradbøying

Dei fleste adjektiv blir gradbøygde med formene -are, og -ast:
positiv	komparativ	superlativ
flink -	flinkare	flinkast
farleg	farlegare	farlegast

Nokre blir bøygde med meir og mest:
kjend	meir kjend	mest kjend
imponerande	meir imponerande	mest imponerande

Nokre adjektiv har uregelrett bøying, slik som i bokmål:
få	færre	færrast
vond	verre	verst
mykje	meir	mest
mange	fleire	flest

Adverb blir gradbøygde som adjektiva, men nokre adverb har samandregne former:
bak	bakre	bakarst
hit	hitre	hitast
inn(e)	indre	inst
ut	ytre	ytst

Pronomen og determinativ

Personlege pronomen

Person/tal	Subjektsform	Objektsform	Eigedomspronomen (determinativ)
			hankjønn hokjønn inkjekjønn fleirtal
1. person eintal	eg	eg	min mi mitt mine
2. person eintal	du	du	din di ditt dine
3. person eintal	han	han	hans hans hans hans
	ho	ho/henne	hennar hennar hennar hennar
	det	det	sin si sitt sine
1. person fleirtal	vi/me	oss	vår vår vårt våre
2. person fleirtal	1) de 2) dokker	1) dykk 2) dokker	1) dykkar dykkar dykkar dykkar 2) dokkar dokkar dokkar dokkar
3. person fleirtal	dei	dei	deira deira deira deira

Personlege pronomen blir brukt for å omtale personar, eller som erstatning for substantivet:

Dersom ein vil framheve ordet, brukar ein heller forma den/ det (som høyrer til determinativa):

Den er hokjønn og hankjønn, det er inkjekjønn:

Endringar med rettskrivinga av 2012

• Forma dokker i 2. person fleirtal er ny. Her er regelen at ein anten må bruke de – dykk – dykkar, eller dokker – dokker – dokkar.
• Tidlegare kunne ein bruke forma honom i hankjønn objektsform. Den er ikkje lenger tilleten.

Eigedomsord

(sjå tabellen over)

På nynorsk er regelen at eigedomsordet skal stå etter substantivet i setninga:

Dersom ein vil framheve eigedomsforholdet, kan ein flytte pronomenet fram:
Det er min bil.

Endringar med rettskrivinga av 2012

• Forma dokkar er teken inn og bør brukast saman med formene dokker – dokker.
• Formene deires og hennes er ikkje lenger tilletne.

Peikeord

den	den	det	dei
denne	denne	dette	desse
slik	slik	slikt	slike
same	same	same	same

Merk:
forma noke finst ikkje i nynorsk.

Annan

Hankjønn	Annan: Ein annan dag skal vi dra til byen.
Hokjønn	Anna: Men det får bli ei anna veke.
Inkjekjønn	Anna: Eg ynskjer meg eit anna hus.
Fleirtal	Andre: Eg har prøvd mange andre bilar.

Ingen

Hankjønn	Ingen: Ingen bil er betre enn min!
Hokjønn	Inga: Eg finn inga løysing på dette problemet.
Inkjekjønn	Inkje: Inkje (ikkje noko) vitnemål kan overbevise meg i den saka.
Fleirtal	Ingen: Det er ingen manglar ved bilen hennar.

Ein

På bokmål brukar ein man eller en for å betegne ein person. Dette blir brukt når det er uklart kven/kva som er subjeketet, når subjektet ikkje er ein spesiell person, eller når ein ynskjer å skjule subjektet. På nynorsk brukar du forma ein.

Endringar etter rettskrivingsreforma av 2012

• Formene noen, noe, nokor, ingi, eigi, annen, onnor går ut av bruk

Spørjepronomen og spørjeadverb

Pronomen:
Kven	Kven er du?
Kva	Kva meiner du?
Adverb:			Kvifor el. korfor	Kvifor/ korfor seier du det?
Korleis skal dette fungere?
Kor lenge blir du her?
Kvar bur du?

Hugs:
der ein i bokmål brukar hvilken, brukar ein i nynorsk kva (for ein/ei/eit):